जिल्हा देश विदेश महाराष्ट्र राजकीय सामाजिक

महापरिनिर्वाण दिन विशेष : भारतीय संविधानाचे जनक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर – विचार, संघर्ष आणि परिवर्तनाची प्रेरणादायी गाथा

पुणे : ६ डिसेंबर १९५६ हा दिवस भारतीय इतिहासातील सर्वांत हळवा दिवस. या दिवशी भारताने असा महामानव गमावला, ज्याने आधुनिक भारताची पायाभरणी केली— भारतरत्न डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर. त्यांची पुण्यतिथी महापरिनिर्वाण दिन म्हणून देशभरात अत्यंत आदर आणि कृतज्ञतेने पाळली जाते. बुद्ध धर्मातील ‘परिनिर्वाण’ म्हणजे सर्व सांसारिक बंधनांपासून मुक्ती ; आणि डॉ. आंबेडकरांचे जीवन खऱ्या अर्थाने या संकल्पनेचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.

मुंबईतील एल्फिन्स्टन कॉलेजातल्या त्यांच्या विद्यार्थी जीवनासकट बालवयापासूनच त्यांना जातिव्यवस्थेचे निर्दयी अनुभव सहन करावे लागले. शाळेत वेगळे बसवणे, कोणाच्या दयेवर पाणी पिणे, अपमान—हे सर्व त्यांच्या बालपणाचे कटु वास्तव होते. तरीही त्यांची बुद्धिमत्ता, जिद्द आणि ज्ञानाची भूक कोणतीही अडथळे ओलांडून पुढे सरकत राहिली. कोलंबिया विद्यापीठातून एमए आणि पीएचडी, लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून एमएससी आणि डीएससी, तसेच ग्रेज इनमधून बॅरिस्टर-एट-लॉ—जगात एवढ्या उच्च शिक्षणाची उंची गाठणारे ते भारतातील थोर पहिले विद्वान. ज्ञानप्रेम इतके की मृत्यूपर्यंत त्यांच्या वैयक्तिक ग्रंथालयात तब्बल ३५,००० पुस्तके होती.

समाजातील अत्याचार, अस्पृश्यता आणि जातिभेदाविरुद्ध त्यांनी उभारलेला लढा हा भारतीय समाजक्रांतीतील सर्वांत महत्त्वाचा टप्पा ठरला. १९२७ मध्ये महाड येथे चवदार तळ्याचे पाणी पिण्याचा अधिकार मिळवण्यासाठी त्यांनी सत्याग्रह छेडला. त्या काळातील मनुस्मृतीसारख्या अन्यायकारी धार्मिक ग्रंथांविरोधात त्यांनी केलेला प्रतीकात्मक आंदोलन — मनुस्मृती दहन — भारतीय सामाजिक क्रांतीतील ऐतिहासिक घटना ठरली. त्यानंतर काळाराम मंदिर सत्याग्रहाने ‘देव सर्वांचा आहे‘ हा त्यांच्या संघर्षाचा संदेश राज्यभर पोहोचवला.

दलित, शोषित, स्त्रिया आणि वंचितांच्या हक्कांसाठी त्यांनी पत्रे, मासिके सुरू केली— बहिष्कृत भारत, मूकनायक, जनता—जे पुढे क्रांतिकारी विचारांचे केंद्र ठरले. १९५१ मध्ये संसदेत त्यांनी सादर केलेले हिंदू कोड बिल हे भारतीय महिलांना समान वारसाहक्क देणारे सर्वांत प्रगतिशील विधेयक होते; पण ते रोखले गेल्याने त्यांनी मंत्रीपदाचा राजीनामा देऊन तत्त्वनिष्ठ भूमिका सिद्ध केली.

१४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी त्यांनी लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. पंचशील स्वीकारून त्यांनी समाजाला दया, करुणा, समता आणि न्यायाच्या मार्गावर नेण्याचा संदेश दिला. हिंदू धर्मातील अस्पृश्यता, असमानता आणि अन्यायकारक परंपरांनी व्यथित झालेले बाबासाहेब अखेर बुद्धांच्या विचारांकडे वळले आणि बौद्ध धम्माचा नवयुग सुरू केला.

भारतीय संविधानाचे मुख्य शिल्पकार म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे योगदान अवर्णनीय आहे. जगातील अनेक संविधानांचा अभ्यास करून त्यांनी भारताला सर्वसमावेशक, धर्मनिरपेक्ष, स्वातंत्र्यसंपन्न, न्यायनिष्ठ आणि समानता आधारित संविधान दिले. त्यांचे प्रत्येक कलम, प्रत्येक शब्द सामाजिक न्यायाची शपथ घेत असल्यासारखे वाटते. म्हणूनच त्यांना ‘भारतीय संविधानाचे जनक’ हे गौरवपूर्ण स्थान मिळाले.

६ डिसेंबर १९५६ रोजी बाबासाहेबांना महापरिनिर्वाण लाभले. आजही देशभरातील लोक त्यांच्या पुतळ्यांना पुष्पहार अर्पण करून, मेणबत्त्या लावून आणि कार्यक्रम आयोजित करून त्यांना आदरांजली वाहतात. कारण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे केवळ नेता नाहीत—ते विचार आहेत, दिशा आहेत आणि प्रेरणा आहेत. त्यांनी एका संपूर्ण समाजाला मानवी प्रतिष्ठा दिली, तरुणांना शिक्षणाचे स्वातंत्र्य दिले आणि भारताला समतेचा मार्ग दाखवला.

त्यांचा संघर्ष, त्यांचे ज्ञान, त्यांचे ध्येय, आणि त्यांचे विचार आजही समाजाला मार्गदर्शक आहेत. म्हणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे इतिहासातील एक अद्वितीय, शाश्वत आणि अनंतकाळ प्रेरणा देणारे व्यक्तिमत्त्व ठरतात.